Szmuel Josef Agnon jest pisarzem w Polsce niemal całkowicie nieznanym. To niezasłużone traktowanie fundamentalnego dla literatury hebrajskiej twórcy zostało jednak przełamane wydaniem zbioru Przypowieść o skrybie i inne opowiadania, które ukazały się dzięki wydawnictwu Nisza.
Josef Szmuel Agnon, Przypowieść o skrybie i inne opowiadania
Wybrał i przełożył z hebrajskiego Piotr Paziński, Wydawnictwo Nisza, 2016
Josef Szmuel Czakczes (pseudonim Agnon przybrał później) urodził się w 1888 roku w galicyjskim miasteczku na terenie dzisiejszej Ukrainy. To tam został wychowany w tradycji żydowskiej, odebrał także staranne wykształcenie (miał zostać rabinem). Po opuszczeniu Galicji w 1908 roku udał się do Palestyny, mieszkał także w Niemczech.
Wcześnie zaczął pisać, początkowo w jidysz, później także po hebrajsku. Pomimo przyznania mu Literackiej Nagrody Nobla w 1966 roku (wspólnego z Nelly Sachs), porównań do Joyce’a czy Kafki, a także mimo ewidentnego wpływu, jaki wywarł na licznych pisarzy, wśród których otwarcie do inspiracji Agnonem przyznawał się Amoz Oz, w Polsce był praktycznie nieznany. Zmarł w 1970 roku w Jerozolimie.
Agnon nie bez powodu jest nazywany ojcem literatury izraelskiej. Zanim zaczął pisać, język hebrajski był wyłącznie domeną świętych ksiąg. Trudno więc dziwić się temu, że twórczość pisarza przesycona jest tradycją, religią, rytuałami, kultem Księgi – często nieczytelnymi dla osób nieobeznanych z kulturą izraelską.
Drugą istotną kwestią dla odczytania tej prozy jest pseudonim jej twórcy. Piotr Paziński, autor wyboru i tłumacz, podaje kilka interpretacji owej „aguniczności”, czyli porzucenia, rozpadu świata na skutek opuszczenia go przez Boga, zawieszenia narodu żydowskiego.
Wszystko to przekłada się na obraz uniwersum Agnona: wizje niespełnionych ludzi, obrazy niezawinionej kary, utratę więzi z Bogiem na rzecz rytuałów. I niemal biblijnie pojmowaną religijność. Jak w posłowiu mówi Piotr Paziński:
Świat Agnona przepełniony jest winą, grzechem i lękiem przed karą. Człowieka karzą Bóg i społeczność, wierna maksymie z Sentencji Ojców, że najmniejsze wykroczenie pociąga za sobą następne, nieporównanie ważniejsze.
Przypowieść o skrybie i inne opowiadania to przekrój twórczości Agnona – znajdziemy w nim zarówno teksty trudne, niemal hermetyczne, jak i bardziej uniwersalne (aczkolwiek z pewnymi stałymi akcentami), poetyckie. Szczególnie urzekające jest w tym wyborze późne opowiadanie Tahila, które łączy w sobie historię bogobojnej staruszki, motyw swoistej klątwy, która spadła na jej rodzinę wskutek niedotrzymania obietnicy z ciekawą interpretacją roli pisarza, który jest świadkiem i dokumentalistą umożliwiającym wybaczenie. Zresztą pytanie o misję pisarza to także jeden z motywów twórczości zawartej w wyborze Pazińskiego. A studiujący Pismo, tworzący komentarze, czytający księgi i wreszcie strażnicy książek czy akademicy pojawiają się niemal w każdym z opowiadań. Jest także skryba – bohater tytułowej opowieści, który pochłonięty księgami oddala się od realnego świata i jego problemów.
Wielowarstwowe, mocno zanurzone w tradycji i kulturze izraelskiej opowiadania Agnona to literatura, która domaga się wręcz ukazania szerszego kontekstu. Dlatego tak ważna jest praca, którą wykonał tu tłumacz – i w samym tekście, i w przypisach czy posłowiu. Naświetlając tę niezwykłą literaturę z różnych stron, ukazując całą złożoność prozy Agnona przybliża i oswaja twórczość, która nie zawsze jest prosta w odbiorze, ale niewątpliwie wzbogaca czytelnika i pozwala lepiej zrozumieć pisarstwo następców izraelskiego noblisty.
Dominika Pawlikowska
